ནོར་སྲིད་བགོ་བཤའ།
ནོར་སྲིད་བགོ་བཤའ་ནི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་འགན་ནུས་མངོན་འགྱུར་བྱ་བའི་ཆེད་དུ། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་དབང་ཆའི་ནུས་པར་བརྟེན་ནས་རྒྱལ་དམངས་ཡོང་སྒོའི་ཁྲོད་ཀྱི་ཐོན་རྫས་ལྷག་མ་བགོ་བཤའ་བྱེད་པ་ཞིག་དང་། ནོར་སྲིད་དངུལ་རྩ་གྲབས་གསོག་དང་ཆ་བགོས། བེད་སྤྱོད་གཏོང་བའི་གོ་རིམ་གྱི་སྤྱི་མིང་ཡིན། གོ་རིམ་གསུམ་པོ་དེ་ལག་ལེན་གྱི་ཁྲོད་དུ་སྔ་གཞུག་དང་ཡང་ན་དུས་མཉམ་དུ་གནས་པ་ཞིག་ཡིན། གཏོང་ཡོང་གི་རྣམ་པས་བྱེ་བྲག་གི་སྣང་ཚུལ་མཚོན་གྱི་ཡོད།
ནོར་སྲིད་མ་དངུལ།
ནོར་སྲིད་མ་དངུལ་ནི་རྒྱལ་ཁབ་ནོར་སྲིད་དཀྱིལ་སྙིང་དུ་བཟུང་བ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། དེར་ཀྲུང་དབྱང་སྲིད་གཞུང་དང་ས་གནས་སྲིད་གཞུང་གི་ནོར་སྲིད་འགྲོ་སོང་འདུ་བར་མ་ཟད། རྒྱལ་ཁབ་ནོར་སྲིད་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ཁེ་ལས་དང་། ལས་དོན། སྲིད་འཛིན་ལས་ཁུངས་ཀྱི་དངུལ་ལོར་གྱི་གཏོང་ཡོང་ཀྱང་འདུ་བ་ཡིན། ནོར་སྲིད་མ་དངུལ་ནི་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་གི་སྤྱི་ཚོགས་མ་དངུལ་གྱི་གཙོ་ཁྲིད་ཡིན་ལ། དེས་སྤྱི་ཚོགས་མ་དངུལ་གྱི་འཁོར་རྒྱུག་ལ་ཚོད་འཛིན་དང་ཤན་ཤུགས་ཀྱི་ནུས་པ་ཆེན་པོ་ཐོན་གྱི་ཡོད།
ནོར་སྲིད་འགྲོ་སྒོ།
ནོར་སྲིད་འགྲོ་སྒོ(Public finance expenditure) ནི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་འགན་ནུས་སྣ་ཚོགས་མངོན་འགྱུར་བྱ་བའི་ཆེད་དུ། ནོར་སྲིད་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་སྔོན་རྩིས་འཆར་གཞི་ལྟར། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཕྱོགས་བསྡུས་ནོར་སྲིད་དངུལ་རྩ་དེ་འབྲེལ་ཡོད་སྡེ་ཁག་དང་ངོས་ཐད་ལ་བཏང་བའི་བྱ་འགུལ་ཞིག་ཡིན་པས། དེ་ལ་སྔོན་རྩིས་འགྲོ་སྒོ་ཞེས་ཀྱང་བྱ།
ནོར་སྲིད་རིག་པ།
ནོར་སྲིད་རིག་པ (Public Finance Program) ནི་རྒྱལ་ཁབ་གཙོ་གཞིར་བྱས་པའི་ནོར་སྲིད་བགོ་བཤའི་འབྲེལ་བའི་གྲུབ་ཚུལ་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཆོས་ཉིད་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་རིག་ཚན་ཞིག་ཡིན། དེ་ནི་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་གྲུབ་ཆ་གཙོ་བོ་ཞིག་ཡིན་ལ། ཉེར་སྤྱོད་རིག་ཚན་གྱི་ཁོངས་སུ་གཏོགས།
ནོར་སྲིད་ལམ་ལུགས།
ནོར་སྲིད་ལམ་ལུགས་ནི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་ནོར་སྲིད་བྱ་བར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བྱ་སྤྱོད་ཀྱི་ཚད་གཞི་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། དེ་ནི་ནོར་སྲིད་གཏོང་ཡོང་ཆོས་ཉིད་ཀྱི་མཚོན་ཐབས་ཤིག་ཡིན་པ་དང་། བཀས་སྐུལ་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་ཡིག་ཆ་ཞིག་ཡིན་ལ། ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་ནུས་པ་ལྡན་པའོ།།
ནོར་སྲིད་སྲིད་ཇུས།
ནོར་སྲིད་སྲིད་ཇུས་ནི་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་མིང་བརྡ་ཞིག་ཡིན་ལ། དེ་ནི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་དུས་སྐབས་ངེས་ཅན་ཞིག་གི་ཆབ་སྲིད་དང་དཔལ་འབྱོར། སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་འགན་འཁྲི་ལྟར་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་ནོར་སྲིད་བྱ་བའི་མཛུབ་སྟོན་རྩ་དོན་ལ་བྱ་བ་ཡིན་ཞིང་། ནོར་སྲིད་གཏོང་ཡོང་དང་ཁྲལ་སྡུད་སྲིད་ཇུས་ཀྱི་འགྱུར་བ་ལ་བརྟེན་ནས་སྤྱིའི་དགོས་མཁོ་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་བཟོ་བ་དང་སྙོམས་སྒྲིག་བྱེད་པ་ཡིན། ནོར་སྲིད་སྲིད་ཇུས་ནི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་སྲིད་ཇུས་ཡོངས་ཀྱི་གྲུབ་ཆ་ཡིན།
ཀྲུང་ཇ།
ཀྲུང་གོའི་ཇ་ཡིས་གོ་ལའི་མིའི་བདེ་འཇགས་ལ་བྱས་རྗེས་རླབས་ཆེན་བཞག་ཡོད། ཀྲུང་གོའི་ཇ་ཡི་མེས་པོ་ནི་ཧྲེན་ནུང་ཡིན་ཞིང་། དེ་ནི་འཛམ་གླིང་གི་ཇ་ཡི་མེས་པོའང་ཡིན། ཀྲུང་གོའི་ཇ་འཛམ་གླིང་ཡོངས་ལ་ཁྱབ་ཡོད་ལ། དེས་བདེ་ཐང་སྐྱེད་པ་དང་དགའ་སྤྲོ་སྟེར་བ། འཆམ་མཐུན་གྱི་ལུས་སེམས་སྐྱེད་པ། བདེ་ཐང་གི་འདུ་ཤེས་དང་ཇའི་རིག་གནས་ལ་འགུག་ནུས་ཀྱི་མཛེས་བ་མང་དུ་བསྐྲུན་ཡོད།
ཅུན་ཧྲན་ཇ།
ཅུན་ཧྲན་ཇ་ནི་ཧུའུ་ནན་ཡུའེ་དབྱང་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ཅུན་ཧྲན་གླིང་ཕྲན་ནས་ཐོན་སྐྱེད་བྱས། དེ་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རྒྱུན་རིང་བའི་ཇ་ཡི་བཟོ་རྩལ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། སྐད་གྲགས་ཆེ་བའི་ཀྲུང་གོའི་ཇ་ཆེན་བཅུའི་གྲས་ཤིག་ཡིན།
ཇ་ལྗང་།
ཇ་ལྗང་ནི་ཀྲུང་གོའི་ཇ་རིགས་གཙོ་བོའི་ནང་གསེས་ཤིག་ཡིན་ལ། ཇ་སྡོང་གི་ལོ་མ་གསར་བའམ་མྱུ་གུ་འབུས་བ་དེ་སྐྱུར་བསྙལ་མ་བརྒྱུད་པར་སྔོ་སྐམ་དང་བཟོ་བཅོས། སྲོ་སྐམ་སོགས་བཟོ་རྩལ་བརྒྱུད་ནས་གསར་བཟོ་བྱས་པའི་བཏུང་ཇ་ལ་གོ །ཇ་ཡི་ཐོན་རྫས་བཟོ་དུས་སུ་ལྗང་མདོག་གི་རྣམ་པའི་བསྐྲུན་ཡོད། དུས་རྒྱུན་ཇ་ལྗང་འཐུང་ན་འབྲས་སྐྲན་ནད་འགོག་ཐུབ་པ་དང་ཚོ་བྱང་ངེས། དུ་བ་འཐེན་པའི་མི་ལ་མཚོན་ནའང་ཉི་ཀོ་ཏིང་གི་གནོད་པ་ཇེ་ཆུང་དུ་འགྲོ་བར་ཕན། ཇ་འདི་ལ་འཚོ་བཅུད་ཀྱི་གྲུབ་ཆ་མོད་པོ་ཞིག་འདུས་ཡོད་པ་དང་། ཇ་ལྗང་གི་གྲུབ་ཆ་དེ་ཚོས་དུག་སེལ་དང་ན་རྒས་འགོག་པ་སོགས་བྱེད་ཐུབ། སྨན་བཅོས་བྱེད་པའི་དམིགས་བསལ་གྱི་ཕན་འབྲས་ལྡན།
ཏ་དབྱི།
ཏ་དབྱི་ནི་ཡུན་ནན་ཇ་ལས་ཚོགས་པས་ཐོན་སྐྱེད་བྱས་པའི་སྙན་གྲགས་ཅན་གྱི་མཚན་རྟགས་ཤིག་ཡིན། དེ་ནི་ཕོ་འར་ཇ་ཡི་ཚད་རྒྱུག་དང་ཕུལ་བྱུང་གི་ཚབ་བྱེད་ཅིག་ཡིན། དེའི་ནང་ཏ་དབྱི7572དེ་ཕོ་འར་ཇ་ལ་རྒྱུས་མངའ་གྱི་དཔྱད་འཇོག་གི་ཚད་རྒྱུག་ཏུ་བདམས་པ་ཡིན་པ་དང་། ཏ་དབྱི7542དེ་ཕོ་འར་རློན་ཇའི་དཔྱད་འཇོག་གི་ཚད་རྒྱུག་ཏུ་བདམས་པ་ཡིན།
བཟོ་ལས་དཔལ་འབྱོར།
བཟོ་ལས་དཔལ་འབྱོར་ལ་ཐོན་ཁུངས་དཔལ་འབྱོར་ཞེས་ཀྱང་འབོད་ལ། དཔལ་འབྱོར་འཕེལ་རྒྱས་དེ་གཙོ་བོ་རང་བྱུང་ཐོན་ཁུངས་ཀྱི་སྒྲིག་སྦྱོར་ལ་བརྟེན་ནས་བྱུང་པ་ཞིག་ཡིན།
ཐེན་ཧྥུ་མིང་ཇ།
ཐེན་ཧྥུ་མིང་ཇ་ནི་སྤྱི་ལོ1993ལོར་བཙུགས་ཤིང་། དེ་ནི་ཇ་ལོ་རང་གིས་ཐོན་སྐྱེད་དང་ཕྱིར་འཚོང་། ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག རིག་གནས་བཅས་གཞི་གཅིག་ཏུ་སྦྲེལ་བའི་སྣ་འཛོམས་རང་བཞིན་གྱི་ཇ་ལོ་ལྕགས་ཐག་ལག་འབྲེལ་གྱི་ཆེད་འཚོང་ཁང་ཞིག་ཡིན་ལ། ཐེན་ཧྥུ་ཚོགས་པའི་མངའ་འོག་གི་ཁེ་ལས་ཤིག་ཡིན། དེའི་རྩ་བ་ཧྥུ་ཅན་དུ་ཚུགས་ཡོད་ལ་དྲི་ཞིམ་རྒྱལ་ཡོངས་ལ་ཁྱབ་པ། མིང་འཛམ་གླིང་ལ་སྙན་གྲགས་རྒྱས་པའི་ཚོང་གཉེར་བསམ་ཚུལ་བསྟན་ཡོད། ཁེ་ལས་འདི་བཙུགས་ནས་སྤྱི་ལོ2010ལོའི་ཟླ2པའི་ཚེས9བར་སྐམ་སའི་ས་ཁུལ་དུ་ཚོང་ཁང1007ལྷག་གསར་འཛུགས་བྱས་ཡོད། ཁེ་ལས་འདིའི་བྱེད་སྒོའི་ཁྱབ་ཁོངས་རྒྱལ་ཡོངས་ལ་ཁྱབ་ཡོད་པ་དང་། ཐོན་རྫས་ཨ་རི་དང་ཨུ་རུ་སུ། ཡ་གླིང་ཤར་ལྷོ་ས་ཁུལ་དུ་ཕྱིར་འཚོང་བྱེད་བཞིན་ཡོད། ཐེན་ཧྥུ་ཚོགས་པས་ཧྥུ་ཅན་གྱི་ཧྥུ་ཀྲོའུ་དང་ཀྲང་ཀྲོའུ། ཨན་ཞི། སི་ཁྲོན་གྱི་ལེ་ཧྲན། ཀྲེ་ཅང་གི་ཞིན་ཁྲང་སོགས་མིང་ཆེ་བའི་ཇ་ཡི་ཐོན་གནས་སུ་ཁྱབ་རྒྱ་ཆེ་བའི་ཇ་ལོ་དང་ཇའི་བཟའ་ཆས་སོགས་ཀྱི་ལས་སྣོན་བཟོ་གྲྭ་བཙུགས་ཡོད་པ་དང་། རིམ་པར་ཇ་ལྗང་དང་མེ་ཏོག་མོ་ལིའི་ཇ། ཝུའུ་ལུང་ཇ། ཐིའེ་ཀོན་དབྱིན། ལུང་ཅིང་ཇ་སོགས་ས་ཆ་སོ་སོའི་མིང་ཆེ་བའི་ཇ་དང་ཇའི་བཟའ་ཆས་སྣ་ཚོགས་ལ་ལས་སྣོན་བྱ་བཞིན་ཡོད། ཐེན་ཧྥུ་ཚོགས་པས་ཐོན་རྫས་བདེ་འཇགས་དང་གཙང་སྦྲ། རྒྱུ་སྤུས། བྲོ་བའི་ཁྱད་ཆོས་ཕྱོགས་གང་ཐད་ཀྱི་དོ་དམ་ཧ་ཅང་གཟབ་ནན་ཡིན།
མེ་ཏོག་པདྨ་དཀར་པོའི་ཇ།
མེ་ཏོག་པདྨ་དཀར་པོའི་ཇ་དེའི་ཐོན་ཁུངས་ནི་ཧྥུ་ཅན་ཞིང་ཆེན་གྱི་ཧྥུ་ཏིང་གྲོང་ཁྱེར་དང་ཀྲེང་ཧོ་རྫོང་སོགས་ཡིན། དེ་ནི་ས་དེ་གའི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་སྙན་གྲགས་ཆེ་བའི་ཇ་རིགས་ཤིག་ཡིན་ཞིང་། དེ་ཇ་དཀར་གྱི་ཁོངས་སུ་གཏོགས། མེ་ཏོག་དེའི་ཕྱི་དབྱིབས་མཛེས་ལ་ལོ་མ་ཁམ་དམར་ཡིན། མེ་ཏོག་པདྨ་དཀར་པོའི་ཇ་དེ་མ་བཅོས་རྒྱུ་ཆ་ལྟར་དབྱེ་ན་ཀྲེང་ཧོ་ཇ་དཀར་ཆེན་པོ་དང་ཧྥུ་ཏིང་ཇ་དཀར་ཆེན་པོ། ཆུ་ལྷ་ཇ་དཀར་བཅས་ཡོད། མེ་ཏོག་པདྨ་དཀར་པོའི་ཇའི་བཟོ་སྟངས་ཤིན་ཏུ་སླ་སྟེ། འདབ་ལོ་གཏོར་བ་དང་རྩ་བ་སྐམ་པ་བཅས་བཟོ་རིམ་ཆེན་པོ་གཉིས་ཡོད། ཧྥུ་ཏིང་ཇ་དཀར་དང་ཧྷུ་ཏིང་ཧའོ་ཆེན་ཇ་དེ་མ་བཅོས་རྒྱུ་ཆར་བཟུང་ཡོད་ལ། སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་བཟོ་རྩལ་ལས་སྣོན་བརྒྱུད་ནས་གྲུབ་པ་ཞིག་ཡིན།
ཝུའུ་ཡུས་ཐའེ།
ཝུའུ་ཡུས་ཐའེ་ནི་སྤྱི་ལོ1887ལོར་བཙུགས་ཤིང་། པེ་ཅིང་ཝུའུ་ཡུས་ཐའེ་ཇ་ལས་མ་རྐང་ཚད་ཡོད་ཀུང་ཟིའི་སྤྱི་ཁྱབ་པུའུ་པེ་ཅིང་དུ་ཡོད། ཀུང་ཟི་དེ་ཝུའུ་ཡུས་ཐའེ་ཇ་ཁང་དང་ཝུའུ་ཡུས་ཐའེ་ཇ་སྡེ་ནས་རིམ་འགྱུར་དང་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་བ་ཡིན། ཀུང་ཟི་བཙུགས་ནས་ད་བར་ལོ་ངོ་བརྒྱ་དང་ཉེར་དྲུག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད། སྤྱི་ལོ2007ལོར། པེ་ཅིང་ཝུའུ་ཡུས་ཐའེ་ཇ་ལས་མ་རྐང་ཚད་ཡོད་ཀུང་ཟིའི་མངའ་འོག་གི་ཚོང་ཁང160ལྷག་གིས་གཅིག་གྱུར་གྱིས་སྤྱི་རྣམ་བཟོ་བཅོས་བྱས་པ་ལེགས་འགྲུབ་བྱུང་། སྤྱི་ལོ2010ལོར། ཝུའུ་ཡུས་ཐའེ་ནི་ཧྲང་ཧའེ་འཛམ་གླིང་དངོས་མང་སྟོན་ཚོགས་ཀྱི་དམིགས་བསལ་གྱི་ཚོང་ཟོག་ཐོན་སྐྱེད་ཁང་དང་སིལ་འཚོང་ཁང་དུ་གྱུར།
སྡོམ་རྩིས་རིག་པ།
སྡོམ་རྩིས་རིག་པ་ནི་ཞིབ་བཤེར་དང་གཙང་བསྒྲིག དབྱེ་ཞིབ། གཞི་གྲངས་ཞིབ་བརྗོད་སོགས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་ལ་བརྟེན་ཏེ། རིགས་འདེད་བྱ་ཡུལ་གྱི་ངོ་བོར་ཚད་ལེན་ལག་ལེན་དུ་འཁྱོལ་བར་བྱ་བ་དང་། ཐ་ན་དམིགས་འབེན་ལ་སྔོན་དཔགས་བྱ་བའི་ཕྱོགས་བསྡུས་རང་བཞིན་གྱི་ཚན་རིག་ཅིག་ཡིན། དེའི་ནང་དུ་གྲངས་རིག་ཀྱི་ཤེས་བྱ་མང་པོ་སྤྱོད་ཀྱི་ཡོད་ལ། གཞན་པའི་རིག་ཚན་གྱི་ཆེད་ལས་ཤེས་བྱ་ཡང་སྤྱོད་ཀྱི་ཡོད་པས། དེ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་དང་རང་བྱུང་ཚན་རིག་སོ་སོའི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་ཁྱབ་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན།
མཉམ་བསྲེས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ།
མཉམ་བསྲེས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ནི། མངོན་དུ་གྱུར་བའི་དཔལ་འབྱོར་ལམ་སྲོལ་གྱི་དོན་སྙིང་གང་རུང་ཞིག་གི་སྟེང་། རང་དབང་དཔལ་འབྱོར་དང་འཆར་གཞི་ལྡན་པའི་དཔལ་འབྱོར་གཉིས་མཉམ་དུ་བསྲེས་པ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། དེ་ལ་མཉམ་བསྲེས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ཞེས་ཟེར།
ཞའོ་ཧྲི་ཇ་ལོ།
དབྱི་ཁྲང་ཞའོ་ཧྲི་ཚོགས་པ་ཡིས་ཇ་ལོའི་ཐོན་སྐྱེད་དང་ལས་སྣོན། ཉོ་ཚོང་དང་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་གཞི་གཅིག་ཏུ་སྦྲེལ་ཏེ། ཞིང་ལས་ཐོན་རྫས་བརྒལ་བ་དང་། ཇ་ལོ་ལས་སྣོན་ཞིབ་ཚགས། ཚོང་དོན། དངོས་ཟོག་འཁོར་རྒྱུག མཚན་རྟགས་ཇུས་འགོད་ཁྱབ་ཁོངས་མང་པོ་གཞི་གཅིག་ཏུ་འདུས་པ། མ་དངུལ་ཚང་མ་དང་མ་རྐང་ཚོད་འཛིན་ཀུང་ཟི་ཆུང་བ16དང་། མ་རྐང་བཞག་ཡོད་པའི་ཀུང་ཟི་ཆུང་བ8ལྡན་པའི་ཧ་ཅང་ཆེ་བའི་དམངས་གཉེར་ཁེ་ལས་ཚོགས་པ་ཞིག་ཡིན།
མི་འབོར་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ།
མི་འབོར་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ནི། སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་རྒྱས་ཁྲོད་ཀྱི་མི་འབོར་དང་དཔལ་འབྱོར་ཕན་ཚུན་བར་གྱི་འབྲེལ་བ་དང་། དེ་བཞིན་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཆོས་ཉིད་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་ཞིག་ཡིན། མི་འབོར་འཁོར་སྐྱོད་དང་དཔལ་འབྱོར་བྱ་འགུལ་གཉིས་ཀྱི་འགལ་བ་གཅིག་གྱུར་གྱིས། མི་འབོར་དཔལ་འབྱོར་བྱ་འགུལ་དང་དེ་བཞིན་བབ་མཚུངས་ཀྱི་མི་འབོར་དཔལ་འབྱོར་གྱི་འབྲེལ་བ་གྲུབ་ཀྱི་ཡོད། མི་འབོར་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་འོས་འགན་ནི། མི་འབོར་དཔལ་འབྱོར་འབྲེལ་བའི་བྱ་འགུལ་གྱི་ཆོས་ཉིད་གསལ་སྟོན་བྱེད་པ་དེ་ཡིན། མི་འབོར་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་དེ་གསར་བྱུང་བསྡུས་གྲུབ་རིག་ཚན་ཞིག་ཡིན་ལ། དེས་གཙོ་བོ་མི་འབོར་སྤོ་འགྱུར་གྱིས་དཔལ་འབྱོར་གོང་འཕེལ་ལམ་ཡང་ན་འཕེལ་རྒྱས་ལ་ཐེབས་པའི་ཤན་ཤུགས་ལ་རྟོགས་ཞིབ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། སྤྱིར་བཏང་དུ། མི་འབོར་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ནི་ཉེར་སྤྱོད་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པ་ཞིག་ཡིན།
ལུང་ཅིང་ཇ།
ལུང་ཅིང་ཇ་ནི་རྒྱ་རིགས་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་ཁྲོད་མིང་དུ་གྲགས་པའི་ཇ་ལྗང་རིགས་ཀྱི་གྲས་གཅིག་ཡིན། ཀྲེ་ཅང་ཧང་ཀྲོའུ་ཞིས་ཧུའུ་ལུང་ཅིང་སྡེ་བའི་རྒྱུད་དུ་ཐོན་སྐྱེད་བྱས་ཤིང་། ད་ལྟ་ལོ་ངོ་ཆིག་སྟོང་ཉིས་བརྒྱ་ལྷག་གི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན། ལུང་ཅིང་ཇ་ལ་གཡུ་མདོག་གི་ཇ་མདོག་ལྡན་པ་དང་དྲི་ངད་ལྡང་བ། མངར་བའི་བྲོ་བ་ཞིམ་པ་ཡིན་ལ། ལྗང་མདོག དྲི་ཞིམ་པ། རོ་མངར་བ། དབྱིབས་མཛེས་བ་བཅས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་བཞི་ལྡན་ནོ། །དུས་དེ་ནས་བཟུང་ཇ་དེར་ལུང་ཅིང་ཐོགས་ཡོད། ལུང་ཅིང་དེ་ཞིས་ཧུའུ་ཡི་ཞི་ཝུང་ཅ་རི་བོའི་ལུང་ཅིང་ཇ་ཡི་སྡེ་བ་རུ་གནས་ཡོད།
མི་རིགས་དཔལ་འབྱོར།
མི་རིགས་དཔལ་འབྱོར (National Economy) ནི་ལོ་རྒྱུས་ངེས་ཅན་གྱི་ཆ་རྐྱེན་འོག་ཏུ། མི་རིགས་གང་རུང་ཞིག་གི་སྤྱི་ཚོགས་དཔལ་འབྱོར་གྱི་སྤྱི་འདུས་ལ་བརྗོད་ཅིང་། དཔེར་ན། མི་རིགས་ཀྱི་ཐོན་སྐྱེད་བྱེད་སྟངས་དང་། འཚོ་རོལ་སྟངས་སོགས་དཔལ་འབྱོར་གྱི་བྱ་བྱེད་དག་ལ་བརྗོད་པ་དང་། དེ་ལ་བཟོ་ལས་དང་ཞིང་ལས། འབྲོག་ལས། འཛུགས་སྐྲུན། འགྲིམ་འགྲུལ། འཕྲིན་གཏོང་། རྫས་འགྱུར་བཟོ་ལས། གློག་རྡུལ་བཟོ་ལས་སོགས་ཡོད།
སྨྱུག་འདབ་སྔོ་ཇ།
སྨྱུག་འདབ་སྔོ་ཇ་ནི་ཀྲུང་གོའི་མིང་དུ་གྲགས་པའི་ཇ་རིགས་ཀྱི་གྲས་ཡིན་ཞིང་། དེ་ནི་ཇ་ལྗང་རིགས་ཡིན། ཇ་དེའི་ཐོན་གནས་ནི་སི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་གླང་ཆེན་འགྱིང་རི་ཡིན། (སྨྱུག་འདབ་སྔོ)ནི་ཇའི་རིགས་ཤིག་ཡིན་ལ་ཚོང་རྟགས་དང་ཀུང་ཟིའི་མིང་ཡང་ཡིན། དེ་ནི་སི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་གླང་ཆེན་འགྱིང་རིའི་སྨྱུག་འདབ་སྔོ་ཇ་ལས་ཚད་ཡོད་ཀུང་ཟི་ལ་གཏོགས། ཇ་དེའི་ལོ་འདབ་ཀྱི་ཕྱི་དབྱིབས་སྨྱུག་མའི་ལོ་མ་དང་འདྲ་ལ་མདོག་ལྗང་སྐྱ་འོད་དང་ལྡན་པ། བྲོ་བ་བསིལ་ཞིང་མངར་བ། འཐུང་རྗེས་དྲི་ཞིམ་ད་དུང་ཁ་ལ་འཁོར་བ་ཡིན། སྨྱུག་འདབ་སྔོ་ཇ་ནི་དཔྱིད་དུས་སུ་འཐུ་བའི་འགོ་བརྩམས་པ་ཡིན་ཞིང་། འཐུས་པའི་ལོ་མ་གསར་བ་དེ་མགོ་འབུས་ཇ་ལོ་དང་ལོ་མ་རེ་རེ་བཞིན་བཀར་བ་བརྒྱུད་ནས་སྔོ་སྐམ་དང་བཟོ་བཅོས། སྲོ་སྐམ་སོགས་བཟོ་རྩལ་བརྒྱུད་ནས་གྲུབ་པ་ཡིན།
ཚད་ལྡན་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ།
ཚད་ལྡན་འབྱོར་རིག་པ (Normative Economics) ནི་ངེས་གཏན་གྱི་རིན་ཐང་གདམས་གསེས་དག་གཞིར་བཟུང་སྟེ། དཔལ་འབྱོར་གྱི་གནད་དོན་རིགས་ཤིག་ལ་དབྱེ་ཞིབ་དང་ཐག་གཅོད་བྱེད་ཚད་འདོན་པ་དེ་ཡིན་པར་མ་ཟད། དེ་ལྟར་དཔལ་འབྱོར་གཞུང་ལུགས་འཛུགས་པའི་རྨང་གཞིའི་སྟེང་། དཔལ་འབྱོར་སྲིད་ཇུས་གཏན་འབེབས་བྱེད་པའི་གཞི་འཛིན་ས་ཡང་ཡིན། ནུབ་ཕྱོགས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ལྟར་ན། ཐོན་ཁུངས་ལ་ཧ་ཅང་དཀོན་པའི་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་རྐྱེན་གྱིས། རྣམ་པ་མང་པོའི་བགྲོལ་ལམ་སྟེང་གདམས་གསེས་ངེས་ཅན་ཀྱི་གནད་དོན་ལྷག་གི་ཡོད་པ་དང་། གདམས་གསེས་དེར་ཡང་གདམས་གསེས་བྱ་ཚུལ་ཞིག་ཡོད་པ་དང་། གདམས་གསེས་བྱ་ཚུལ་ནི་དཔལ་འབྱོར་བྱ་བའི་ཚད་ལྡན་གྱི་རང་བཞིན་ཡིན། དེ་བས། གནད་དོན་ངོ་མ་ག་འདྲ་ཞིག་ཡིན་པ་ཐག་གཅོད་བྱ་རྒྱུ་ནི་ ཚད་ལྡན་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་ལས་སུ་ལྷག་ཡོད།
ཨའེ་པི།
ཨའེ་པི（Audemars Piguet）ནི་འཛམ་གླིང་སྟེང་གི་ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོ་བཟོ་བའི་ཚོང་རྟགས་གྲགས་ཅན་གསུམ་གྱི་གྲས་ཤིག་ཡིན། སྤྱི་ལོ1875ལོར། Jules-LouisAudemarsདངEdward-Auguste Piguetགཉིས་ཀྱིས་སུའེ་ཙེར་གྱི་པུའུ་ལ་སུའུ་སི་གྲོང་རྡལ་དུ་ཨའེ་པི（Audemars Piguet）ཡི་ཚོང་རྟགས་གསར་གཏོད་བྱས། གཞན་སྤྱི་ལོ1972ལོར། དབྱིན་ཇིའི་མཚོ་དམག་གི་འཐབ་གྲུའི་མིངRoyal Oakགཡར་ནས་ལག་འདོགས་ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོ་ཞིག་བཟོས་པ་ལེགས་འགྲུབ་ཆེན་པོ་བྱུང་།
ཚན་ཁག་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ།
ཚན་ཁག་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ (sector economics) ལ་བྱེ་བྲག་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའམ་ཡང་ན་ཆེད་ལས་དཔལ་འབྱོར་རིག་ཞེས་ཀྱང་བརྗོད། དེ་ནི་གཞུང་ལུགས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་སྤྱིར་བཏང་གི་རྩ་བའི་རིག་པ་སྤྱད་དེ། རྒྱལ་དམངས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་ཚན་ཁག་གང་རུང་དང་། ཡང་ན་ཁྱབ་ཁོངས་གང་རུང་གི་དཔལ་འབྱོར་གནད་དོན་དང་དཔལ་འབྱོར་ཆོས་ཉིད་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་རིག་ཚན་ཞིག་ཡིན། ཚན་ཁག་དཔལ་འབྱོར་རིག་པས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་སྤྱིར་བཏང་གི་རྩ་བའི་རིག་པ་དེ་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་རྨང་གཞིར་འཛིན་གྱི་ཡོད་ལ། དེ་ནི་དཔལ་འབྱོར་རིག་ཚན་སྤྱིའི་མ་ལག་ཁྲོད་དུ་ལྟོས་འཇོག་གིས་ཁེར་ཚུགས་ཀྱི་རིག་ཚན་ཡན་ལག་དང་ལྡན་པ་ཞིག་ཡིན།
ཚན་རིག་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ།
དཔལ་འབྱོར་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ཆོས་ཉིད་དངོས་ཚུར་སྣང་བྱེད་པའི་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་མ་ལག་ཅིག་ལ་ཚན་རིག་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ཟེར། ཚན་རིག་དཔལ་འབྱོར་རིག་པས་རང་རྟོགས་སྒོས་ཚན་རིག་གི་བྱེད་ཐབས་སྤྱད་དེ། ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་མིའི་རིགས་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་གཉེར་བའི་རིན་ཐང་གི་ཆོས་ཉིད་དམ་ཡང་ན་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཆོས་ཉིད་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཆོས་ཉིད་ནི་ཚན་རིག་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་གཙོ་སྙིང་ཡིན། དེ་བས་ཆ་མཉམ་འབྲེལ་བ་ནི་འཇིག་རྟེན་གྱི་ཆེས་རྩ་བར་གྱུར་བའི་ངོ་བོ་ཡིན་ལ། ཆ་མཉམ་ཆོས་ཉིད་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཆེས་རྩ་བའི་ཆོས་ཉིད་དང་། ཆ་མཉམ་རྩ་དོན་ནི་ཚན་རིག་གི་ཆེས་རྩ་བའི་རྩ་དོན་ཡིན། དེའི་རྐྱེན་གྱིས་ཚན་རིག་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ནི་ཆ་མཉམ་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན་ནོ། །
ཚོང་ལས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ།
ཚོང་ལས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ནི་ཆེད་དུ་ཚོང་ལས་ལས་རིགས་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་འབྲེལ་བ་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ཆོས་ཉིད་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་རིག་ཚན་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། ཚན་ཁག་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་ཚོང་ལས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ནི། དུས་རབས་ཉི་ཤུ་བའི་ཨུ་རུ་སུའི་ཟླ་བཅུ་བའི་གསར་བརྗེའི་རྗེས་སུ་སུའུ་ལེན་སྤྱི་ཚོགས་རིང་ལུགས་འཛུགས་སྐྲུན་གྱི་གོ་རིམ་ཁྲོད་དུ་གསར་འཛུགས་བྱས་པ་ཞིག་ཡིན། སྐབས་དེའི་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་ནི་སུའུ་ལེན་ཙམ་ལས་བརྒལ་མེད་ཅིང་། དེ་ལ “སུའུ་ཝེ་ཨེད་ཉོ་ཚོང་དཔལ་འབྱོར” ཞེས་འབོད་ཀྱི་ཡོད། དེའི་རྗེས་སུ་ཀྲུང་ཧྭ་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་བཙུགས་ནས་ཡུན་རིང་མ་དགོར་བར། ཀྲུང་གོའི་ཚོང་ལས་ཁྱབ་ཁོངས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ཏེ་ཚོང་ལས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་གསར་དུ་འཛུག་པའི་མགོ་བརྩམས་པ་དང་། དེ་ལ “ཀྲུང་གོའི་སྤྱི་ཚོགས་རིང་ལུགས་ཚོང་ལས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ” ཞེས་བརྗོད།
པའེ་ཏ་ཧྥེ་ལི།
པའེ་ཏ་ཧྥེ་ལི་ནི་སྤྱི་ལོ1839ལོར་འགོ་ཚུགས་པའི་སུའེ་ཙེར་གྱི་ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོའི་ཚོང་རྟགས་གྲགས་ཅན་ཞིག་ཡིན་ལ། འཛམ་གླིང་གི་ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོ་གྲགས་ཅན་བཅུ་ཡི་དང་པོར་བགྲངས་པ་ཡིན། དེ་ནི་སུའེ་ཙེར་གྱི་སྒེར་ཚུགས་ཀྱི་ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོའི་ཚོང་རའི་གྲས་ཤིག་ཡིན་ཞིང་། འགོ་ནས་མཇུག་བར་དུ་རང་གིས་ཐོན་སྐྱེད་བྱས་པ་རེད། ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོ་ལ་དགའ་བ་དང་སྐུ་དྲག་མཚོན་རྟགས་ནི་པའེ་ཏ་ཧྥེ་ལིའི་ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོ་ཞིག་ལོངས་སུ་ སྤྱད་རྒྱུ་དེ་རེད། དེ་ཡང་སྐུ་ཞབས་པའེ་ཏ(Antoine Norbert de Patek) དང་ཧྥེ་ལི(Jean-Adrien Philippe) གཉིས་ཀྱིས་རང་ཉིད་ཀྱི་བློ་གྲོས་དང་ཆེད་ལས་ནུས་རྩལ་ལ་བརྟེན་ནས། སྤུས་ལེགས་ཀྱི་གསར་གཏོད་སྲོལ་རྒྱུན་རྒྱུན་འཛིན་བྱས།
པའོ་ཕོ།
པའོ་ཕོ（Blancpain）ནི་སྤྱི་ལོ1735ལོར་ཡ་ཁོ•པའོ་ཕོ（Jehan-Jacques Blancpain）ཡིས་གསར་གཏོད་བྱས་པ་ཡིན་ལ། ད་ལྟའི་བར་ལོ་ངོ300ལྷག་གི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན། དེ་ནི་སུའེ་ཙེར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་དུས་ཡུན་ཆེས་རིང་བའི་ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོའི་ཚོང་རྟགས་ཤིག་ཡིན་ལ། འཛམ་གླིང་སྟེང་དུ་ཆེས་ཐོག་མར་ཐོ་འགོད་བྱས་པའི་ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོའི་ཚོང་རྟགས་ཀྱང་ཡིན། པའོ་ཕོ（Blancpain）ནི་རྙོག་འཛིང་ཅན་གྱི་འཕྲུལ་ཆས་ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོའི་གྲས་ཡིན་ལ། འཛམ་གླིང་སྟེང་དུ་ཚང་མ་རང་བདག་གིས་ཇུས་འགོད་དང་ཞིབ་འཇུག་གསར་སྤེལ། གསར་བཟོ། སྒྲིག་སྦྱོར་སོགས་བྱས་ནས་ཕྱིར་འཚོང་བྱེད་པའི་ལག་འདོགས་ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོའི་ཚོང་རྟགས་ཤིག་ཀྱང་ཡིན།
པོ་ཅུའེ།
སྤྱི་ལོ1874ལོར། པོ་ཅུའེ（PIAGET）ཡི་ཚོང་རྟགས་ནི་ལོ19ཅན་གྱི་ཆོ་ཀྲི•ཨའེ་ཏེ་ཧྭ•པོ་ཅུའེ（Georges Edouard Piaget）ཡིས་གསར་གཏོད་བྱས་པ་ཡིན་ལ། སྤྱི་ལོ1874ལོར་གསར་གཏོད་བྱས་བ་ནས་བཟུང་། པོ་ཅུའེ（PIAGET）ཡིས་སྤུས་ལེགས་བཟོ་རྩལ་དང་ཚད་མེད་གསར་གཏོད་ནི་བརྩམས་ཆོས་རེ་རེའི་ནང་དུ་སིམ་པར་བྱ་བ་ཡིན་ཞིང་། དུས་མཚུངས་སུ་ལག་འདོགས་ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོ་དང་མུ་ཏིག་གི་བཟོ་རྩལ་མཉམ་བསྲེས་བྱས།
ཧའེ་ཨུའོ།
ཧའེ་ཨུའོ་རྟགས་ཅན་གྱི་ལག་འདོགས་ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོ་ནི་སྤྱི་ལོ1955ལོར་གསར་གཏོད་བྱས་པ་ཡིན་ལ། ད་ལྟའི་བར་དུ་ལོ་ངོ60ལྷག་གི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན། དེ་ཡིས་ཧའེ་ཨུའོ་ལག་འདོགས་ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོའི་གསར་བཟོ་ལ་ལག་རྩལ་གྱི་རྨང་གཞི་བརྟན་པོ་བཞག ད་ལྟ་དེ་ནི་ལག་འདོགས་ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོའི་འཕྲུལ་སྙིང་ཞིབ་འཇུག་གསར་སྤེལ་དང་ཐོན་སྐྱེད། བསྐྱར་སྒྲིག ཕྱིར་འཚོང་བཅས་ཀྱི་ལག་འདོགས་ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོའི་ཐོན་སྐྱེད་རྟེན་གཞི་བཙུགས། དེ་ཡང་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་ཧའེ་ཨུའོ་རྟགས་ཅན་གྱི་ཆུ་ཚོད་འཁོར་ལོ་ནི་ཀྲུང་གོའི་ཚོང་རྟགས་གྲགས་ཅན་གྱི་ཐོན་རྫས་སུ་བདམས།
| དཔལ་འབྱོར་རིག་པ། བརྡ་འགྲེལ 1794 ཡོད། |